Toplumsal Değişme Kuramları yazı serisinin ‘evrimci modeller‘ bölümüne Auguste Comte ile başlamıştık. Bu yazımızda bahsedeceğimiz teorisyenimiz ise Max Weber. Weber’in en önemli kavramsallaştırmalarından birisi olan karizma kavramına değineceğiz.
Karizma kavramı, toplumsal değişme sürecindeki insani katkıyı belirgin bir şekilde ortaya koymaktadır.
Weber, karizma kavramını, normal insanların sahip olmadığı istisnai gücü belirten kişisel özellikler (tanrı vergisi) olarak kullanır.
Toplumsal değişmeyi kültürel ve toplumsal değişme olarak ikiye ayıran Weber, toplumun yaşadığı kriz anlarında karizmatik bir liderin ortaya çıkıp, yeni bir düzen kurduğunu ifade eder.
Weber’e göre sosyoloji, toplumsal eylemin yorumlayarak anlama ve neden-sonuç ilişkisi bağlamında açıklamaya çalışan bir bilimdir ve bu bilimin temel ögesi ‘toplumsal eylemdir.’
Weber, toplumsal eylem ve otorite sorunsalıyla ilgili belirli bir toplumsal olayın tipik niteliklerini kapsayan soyut bir yapı olarak dört ideal tip geliştirmiştir. Bunlar sırayla, geleneksel eylemler, duygusal eylemler, değere yönelmiş akılcı eylemler ve amaca yönelmiş akılcı eylemlerdir.
Weber, sosyolojisini üzerine bina ettiği kavramlardan birisi olan otoriteyi de, geleneksel otorite, yasal otorite ve karizmatik otorite olarak üçe ayırır. Geleneksel ve yasal otorite toplumun düzen gösterdiği zamanlarda görünen otorite tipleridir. Karizmatik otorite ise, kültürel gelişmeye ayak uyduramayan toplumsal değişmenin kriz ve buhrana sebep olduğu zamanlarda ortaya çıkar.
Kaynağını buhran döneminde ortaya çıkan liderin insanüstü özelliklerine olan inançta bulan karizmatik otorite, liderden sonra dini ya da siyasal grup olarak kurumsallaşarak, değişmeyi tamamlar.
Weber’e göre kapitalizmin en önemli iki ögesi, işin evden ayrılması ve rasyonel defter tutmadır. Ayrıca akılcı kapitalizmin temellerinde, Hristiyan (Protestan) ahlakın yattığını ifade eder.
Weber için toplumsal değişme, kültürel gelişme hızını yakalayamadığı için buhrana sebep olur ve karizmatik liderin ortaya çıkmasına zemin hazırlar. Ona göre, kültürel gelişme doğrusal, toplumsal değişme ise devirseldir.
Weber, toplumsal değişme olgusunu sadece toplumsal ögeler açısından değil kişisel ögeyi de (karizmatik otorite) katarak açıklamaya çalışmıştır.
Bu yazı Emre Kongar’ın Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği kitabındaki ilgili bölümün özetidir.
Abdullah YARGI