Dünyada resmi olarak 200’den fazla canlı dil bulunmakta ve bir kısmı zaman içerisinde ölmektedir. Almanca, Türkçe, Hintçe, Urduca, İngilizce, Arapça ve Japonca gibi nice dil doğal dil grubuna dâhil olup, zaman içerisinde birtakım etkileşimlerle değişimlere ve gelişimlere uğramış, uğramaya da devam etmektedir. Ancak bir dil grubu var ki, doğal dillerden çok daha farklı yapıya ve statüye sahiptir. Bu diller, “Yapay Dil” olarak nitelendirilmekte olup, tahminen 11.200’den fazla dünyada yapay dil bulunmaktadır. En popüler 20 tanesi yaygınlık kazanmış ve film-dizi sektöründe özel olarak tasarlanmıştır.
Yapay Dil, insanların konuşup yazmakta olduğu doğal dillerin aksine kaynağı belli olan, geliştiricisi bilinen dillerdir. Dilbilgisi ve sözcük haznesi tarihsel akış içinde birtakım değişimlere uğramamış, insanların günlük kabul ve yönelimleriyle evrilmemiştir. En yalın haliyle insan eliyle özel olarak yapılıp, geliştirilmiş dillere yapay dil denilmektedir.
İngilizce “Artification Language” olarak bilinse de dünya çağında yapay dil kavramı “Conlang” olarak nitelendirilmektedir. Yapay dil geliştiricilerine ise “Conlanger” denilir.
19. yüzyıldan buyana çeşitli amaçlarla yapay diller geliştirilmeye başlandı. Kimisi iletişimi kolaylaştırmak, kimi sırrı şifrelemek, kimi kurgusal bir evrene kurgusal bir dil eklemek ve onu gerçekçi kılmak, kimisi de yalnızca hobi olarak yapay dil geliştirmeye başladı.
1879 yılında Johann Martin Schleyer tarafından “Volapük” adlı yapay dil geliştirildi. Öyle ki o dönemlerde dünyanın ilk yapay dili olduğu düşünülüyordu. Günümüzde halen kullanılsa da pek ilgi gören bir yapay dil değildir.
1887 yılında ise Ludwik Lejzer Zamenhof tarafından “Esperanto” dili geliştirildi. Kuralları basit ve istisna barındırmayan bir dildi. Öğrenmesi kolay, dünyanın ortak dili olmak için uygun nitelikte bir dildi. Ancak henüz bu amaca ulaşmış değildir. Buna rağmen dünyada en çok ilgi gören yapay dillerin başında geliyor. Öyle ki, Google çeviri de bile Esperanto dilinde çeviri yapmak mümkündür. Kimi zaman bazı bölgelerde resmi dil olma girişimleri gösterildi. Fakat başarılı olunamadı. Dünyada Esperanto dilini konuşan sayısının 1 Milyondan fazla olduğu düşünülmektedir. Esperanto dilinde yazılmış kitaplar, dergi ve gazeteler, geliştirilmiş web siteler, tiyatro oyunları, çekilmiş sinema filmleri, bestelenmiş şarkılar bile vardır. Ayrıca Vikipedia’nın da Esperanto dilinde bir sürümü mevcuttur.
İlerleyen dönemlerde Bilim-Kurgu ve Fantastik edebiyatta büyük yer tutmaya başlayan yapay diller geliştirildi. J.R.R. Tolkien tarafından geliştirilen Elf dili de bunların başında geliyor. Yine Avatar filmi için geliştirilen Nav’i dili de benzer niteliktedir.
Üç Mühim Bilgi
Dünyanın ilk yapay dili bilindiği kadarıyla Osmanlı Döneminde bir Türk Bilgesi olan Muhyi-i Gülşeni tarafından 1574 yılında geliştirilmiş “Bâleybelen” yapay dilidir. Kendi özünde “Dilsizlere Dil Veren” manasına gelmektedir.
En güncel ve yaygınlık kazanmış olan yapay dil “Esperanto” dilidir. 1887 yılında Lehistan asıllı Ludwik Lejzer Zamenhof tarafından kurgulanmış yapay dildir. Uluslararası iletişimin ortak dili olması amacıyla geliştirilmiştir. “Esperanto”, Fransızcada “Umut Etmek” anlamına gelen “Esperer” sözcüğünden türetilmiştir.
Yapay dilde sanatsallık denildiğinde ilk akla gelen ve Yüzüklerin Efendisi üçlemesiyle tanınan Orta Dünya Dili Elfçe’dir. Dilbilimci John Ronald Reuel Tolkien tarafından geliştirilmiş dildir. 25 bine ulaşan sözcük haznesiyle dilbilgisi kuralları bakımından en gelişmiş kurgusal yapay dillerden birisidir. Konuşmaktan ziyade sanatsal mahiyette eserlerde kullanılmak üzere estetik açıdan geliştirilmiş dildir. Quenya, Sindarin, Telerin gibi birçok elf lehçe ve şivelerini de geliştirmiştir.
Dünyanın İlk Yapay Dili Bâleybelen
Muhyî-i Gülşenî tarafından 16. Yüzyılda oluşturulmuş yapay dildir. Bu dil gerçek dünyada kullanılmak üzere geliştirilmiş olup, “dilsizlere dil veren” manası taşımaktadır. Bu dilin geliştirilmesinin iki nedeni vardır.
Birtakım Gelişmiş Unsurları Bulunan Yapay Diller
- Bâleybelen
- Elfçe
- Esperanto
- Idiom Neutral
- İdo dili
- İnterlingua
- Novial
- Volapük
- Klingon dili
- Çataldili
- Jeverouse
- Kara Lisan
- Nav’i – Avatar Dili
- Al Bakiyye
- Nomuli
- Ejderha Dili (Dragonian Language)
- Türükçä
- Yeni Orkun (New Orkhon)
- Turkic
- Dothraki Dili
Yapay Dillerden Örnekler
Elfçe (Elf Dili):
Kendine özgü alfabesi, yazısı ve dilbilgisi kuralları bulunan sanatsal bir yapay dildir.
Esperanto:
Saluton, la turka estas la plej bela lingvo en la mondo.
Bakiyye:
Nomuli:
Einia gex umalena de neteso, Venia el tseho realeson vidisa
Nav’i Dili:
kea tìkin , zola‘u nìprrte’. za‘u oe ftu
Turkic:
Üzmevartım. Esihirım.
Mevlüt Baki TAPAN