Sensiz Olmaz Piyasa Yapıcıları

Piyasa denilince akla yalnızca arz ve talebin karşılaştığı yer olarak tanımlamak yetersiz bir açıklama olacaktır. Piyasa, üretim faktörlerinin optimal dağılımını sağlayan, bu dağılımın adil ve dengeli olmaması gibi neticelerde ise ikincil gelir dağılımı yani devlet müdahalesi ile gerekli optimalitenin sağlandığı, fiyatlar genel seviyesinin de bizzat bu mekanizma içerisinde oluştuğu organize ve örgütlenmiş bir Pazar olarak ifade edebiliriz.

Piyasalar türlerine göre tam rekabet piyasası (hiçbir firma tek başına piyasa fiyatını etkileyemez), monopol (tekelci piyasalar) piyasalar (tek satıcı çok alıcı), monopolcü rekabet piyasası gibi piyasalara ayrılabilir. Ancak konumuzun kapsamı tam olarak bu olmadığı için detaylarına daha sonra kaleme alacağımız makalelerde bahsedebiliriz.

Piyasalar bir diğer ayrıma göre reel ve mali piyasalar olmak üzere iki ana başlık üzere değerlendirilebilir. Reel piyasalar mal ve hizmet üretilen gayrisafi milli hasılaya katma değer sağlayan reel sektör olarak da atfedilen piyasa türüdür. Bizim için önemli olan ve konumuzla da daha çok ilgili olan mali piyasalardır. Vade yapısına göre para ve sermaye piyasası olarak şekillenen bu piyasa özellikle merhum Özal’ın 24 Ocak 1980 ‘de yayınladığı ve kendi adıyla anılan bu kararları sonrası ihracata dayalı büyüme modeli seçilmiş olup, mali piyasalardaki finansal derinliğin sağlanması amaç edinilmiş, mali baskınlık asgari seviyede tutulmaya çalışılmış, piyasadaki likitide ve kredibilite hacmi ihtiyaçları karşılama doğrultusunda geliştirilmiştir. Özellikle 32 sayılı karar ile birlikte 1989 sonrası ülkemizde yaşanan tam sermaye hareketliliği para ve sermaye piyasalarını yeniden dizayn etmiş, kambiyo, kredi ve faiz politikalarının buna göre şekillenmesini sağlamıştır. Ancak piyasaların bu anlamda serbestleşmesi ekonomi alanında yaşanması olası krizlere de ülkemizi açık hale getirmiştir.

Özellikle 1994 krizi sonrası yaşanan hiperenflasyon, reel faiz oranlarındaki artışın yatırımları olumsuz yönde etkilemesi, işsizliğin durgunluğun ve enflasyonun birlikte yaşandığı stagflasyonist bir sürecin varlığı borçlanmanın yüksek maliyetlerde gerçekleşmesi özellikle finansal kaynakların etkin kullanımını yani birincil ve ikincil piyasaların devamlılığını zorunlu hale getirmiştir. Devamında süregelen Anayasa Kitapçığı Krizi, Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri ülkede bir mali disiplin ve yasal birtakım arayışlara itmiştir. İşte tam da bu noktada “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı” ile birlikte finansal piyasaların krizlerden en az oranda etkilenmesi için çalışmalar yapılmış, bununla birlikte piyasaların likitide ihtiyacını karşılayabilme konusunda piyasa yapıcılığı sistemi devreye sokulmuştur. Peki ne demek bu “Piyasa Yapıcılığı?” Etkileri nelerdir? Konumuzun esas kısmını oluşturan Piyasa Yapıcılığı Sisteminden bahsetmek istiyorum artık.

İlk olarak 1960 yılında Federal Reserve Bank Of New York tarafından para politikasının yürütülmesine destek sağlamak saikiyle piyasa yapıcılığı sistemi işlemeye başlamıştır. Daha sonra Brezilya 1974 yılında, 1986 yılında da İngiltere piyasa yapıcılığı sisteminin ilk uygulayıcıları olmuştur. Devlet mali piyasaların faal olan aktörü konumunda olması hasebiyle birincil piyasaların etkin kullanımını sağlamalı,borçlanma maliyetlerini asgari seviyelere çekmeli, tam sermaye hareketliliğine bağlı olarak ülke özelinde yaşanılan kargaşa kaos ve krizlerin ülke ekonomisinden en az hasarla bertaraf etmeli, kamu borçlanmasını asgari maliyetle verimli alanlarda kullanmalı, ikincil piyasalardaki likitide ihtiyacını piyasa yapıcılığı sistemi ile karşılayabilmelidir.

Hazine Müsteşarlığı

Piyasa yapıcılığı sisteminde düzenleyici ve denetleyici otorite Hazine Müsteşarlığı’dır. Her yıl piyasa yapıcılığı sistemi için aranan kriterleri ve koşulları sağlayan bankalarla sözleşme Ocak-Mart, Nisan-Haziran, Temmuz-Eylül ve Ekim-Aralık olmak üzere üçer aylık dört dönemden oluşmaktadır ve piyasa yapıcılığı sistemine dahil olmak isteyen bankalar her bir dönemin başlangıcından en az bir ay önce Hazine Müsteşarlığı’na yazılı olarak başvurur. Bu bankalarla sözleşme imzalayan Hazine Müsteşarlığı yeterlilik şartlarını ve aranan kriterleri aşağıdaki şekilde belirtmektedir.

Piyasa Yapıcılığı Yeterlilik Kriterleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır :

• Piyasa yapıcısı olarak seçilebilmek için aday olan bankanın bağımsız denetimden geçmiş ve Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumuna sunulmuş olan en son mali tabloları itibariyla ;

• Sermaye yeterliliği oranının yüzde 12(%12) nin altında olmaması

• “Bankaların Likitide Yeterliliğinin ölçülmesine ve değerlenmesine ilişkin Yönetmelik” uyarınca hesaplanan ikinci vade dilimine ilişkin toplam likitide yeterlilik oranının yüzde 100’den az olmaması

• Başvuru tarihinden önceki son 12 aylık dönemde

• Birincil piyasadaki DİBS ihraçlarından yapılan alım tutarının 700 milyon TL’nin altında olmaması

• Borsa İstanbul Tahvil ve Bono piyasasındaki kesin alım satım işlemleri ile Borsa İstanbul’a tescil ettirilen işlemlere ilişkin tutarın 3.5 milyar TL’nin altında olmaması gibi kıstaslar sayabiliriz.

Piyasa Yapıcıya Sağlanan Haklar: 

• Piyasa Yapıcı “Türk DİBS Piyasa Yapıcısı” ünvanını kullanabilir.

• Piyasa yapıcı ihalelere teminatsız katılabilir. İhaleyi kazanıp yükümlülüklerini tam olarak yerine getirmeyen piyasa yapıcıya, Devlet İç Borçlanma Senedi İhalelerine katılım esaslarının 11.maddesinde yer alan(detaylı bilgi hazine.gov.tr>kamu finansmanı>yatırımlar) hususlar çerçevesinde yaptırımlar uygulanır.

• Piyasa Yapıcı, ihalelerde rekabetçi olmayan teklif verebilir. Üst limit ilan edilmiş ihalelerde, rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılacak toplam ihraç tutarı söz konusu limitin %30’unu aşamaz. Piyasa yapıcının vereceği rekabetçi olmayan teklif tutarı söz konusu yöntemle yapılacak azami satış tutarını aşamaz. İhale için üst limit ilan edilmemişse, Müsteşarlık herhangi bir oran açıklamadan uygun gördüğü miktarda satış yapabilir.

• Piyasa Yapıcı ihale sonuçlarının açıklandığı andan itibaren valör günü saat 14:00’a kadar ihale sonrası teklif verebilir. İhale sonrası teklif yoluyla satış tutarı uygulamadaki ihale sistemine göre iki şekilde hesaplanabilecektir.

• Tek fiyat ihale sisteminde her bir Piyasa Yapıcıya söz konusu tekliflerin karşılanmasıyla yapılacak satışların azami tutarı, Piyasa Yapıcının ihalede aldığı net tutarın (rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) %20’si kadardır.

• Çoklu fiyat ihale sisteminde ise her bir Piyasa Yapıcıya, ihalede oluşan ortalama fiyatın üstünde kalan (ortalama fiyat ve rekabetçi olmayan tekliflerin karşılanması yoluyla yapılan satışlar hariç) net teklifleri toplamının %40’ı kadar ortalama fiyat üzerinden ihale sonrası satış yapılır.

• Müsteşarlık, para piyasalarında yapacağı nakit işlemlerini Piyasa Yapıcılar ile gerçekleştirir.

• “TAP” (musluk sistemi) satışlarına sadece Piyasa Yapıcılar katılabilir.

• Halka arz yoluyla yapılacak DİBS ihraçlarına sadece Piyasa Yapıcılar aracılık edebilir.

• Geri alım ve değişim ihalelerine sadece Piyasa Yapıcılar katılabilir.

• Piyasa Yapıcılar, Piyasa Yapıcılığı Danışma Kurulu Toplantılarına iki temsilci ile katılabilir.

• Piyasa Yapıcılar, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bünyesinde kurulmuş olan DİBS Ödünç İşlemleri Piyasası’nda DİBS ödünç alma ve verme işlemlerine taraf olabilirler.

Piyasa Yapıcılığın Yükümlülükleri: 

• Piyasa Yapıcı;

• 4.maddenin 2.fıkrasında her üç aylık dönem için asgari olarak müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0,6 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı

• Aylık asgari olarak müsteşarlık tarafından ihale yoluyla ihracı programlanan veya ihraç edilen DİBS’lerin net tutarının 0,36 ile çarpılması ve piyasa yapıcı sayısına bölünmesi ile bulunan tutarı birincil piyasadan almakla yükümlüdür.

• En az alım yükümlülüğünün hesaplanmasında Müsteşarlığın aylık borçlanma stratejisinde ilan ettiği borçlanma programındaki ihale yolu ile borçlanma hedefi tutarı ile aynı dönem için ihale yolu ile borçlanmanın gerçekleşme tutarlarından hangisi düşük ise o dikkate alınır. Bu tutarın hesaplanmasında ihale sonrası teklif yoluyla yapılan satışlar dikkate alınmazken Piyasa Yapıcılara rekabetçi olmayan teklif yoluyla yapılan satışlar hesaplamaya dahil edilir. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilir.

• 4.maddenin 2.fıkrasında yer alan her üç aylık dönemde Piyasa Yapıcılığı sistemine girişler ve çıkışlar dikkate alınarak bu maddenin 1.fıkrasında yer alan yükümlülükler yeniden belirlenir ve müsteşarlık tarafından herhangi bir bildirime gerek olmaksızın Piyasa Yapıcılar tarafından yerine getirilir.

• Piyasa Yapıcıların alım yükümlülükleri, aşağıdaki tabloda belirtilen ihraç vadeleri için belirlenen katsayılar ile ağırlıklandırılarak hesaplanır. Piyasa Yapıcının herhangi bir ayda aylık yükümlülüğünden fazla almış olduğu tutar bir sonraki ay yükümlülüklerinden mahsup edilirken katsayı ile ağırlıklandırılmamış tutar esas alınır.

Borsa İstanbul (Bist)

• Piyasa Yapıcı ikincil piyasada likitideyi sağlamakla yükümlüdür. Bu amaçla Piyasa Yapıcı, Borsa İstanbul (BİST) Borçlanma Araçları Piyasasında (BAP), söz konusu piyasanın işleyiş kuralları çerçevesinde, bu sözleşmenin 8. Maddesi kapsamında belirlenen tüm ölçüt ihraçlar için asgari 3 ay süreyle alım satım kotasyonu verir. Piyasa Yapıcı kotasyon verirken aşağıda belirtilen koşulları sağlamakla yükümlüdür:

• Kotasyonlar BİST BAP’ın açık olduğu her gün 09:45-12:00 , 13.15-16:00 saatleri arasında verilir.

• Alım-satım kotasyonlarının asgari büyüklüğü nominal 5 milyon TL’dir.

• Kotasyonlar, kuponlu DİBS’ler için fiyat üzerinden verilir.

• Verilen kotasyonlardan işlem gerçekleşmesi sonucunda kotasyon büyüklüklerinin 5 milyon TL’nin altına düşmesi veya herhangi bir nedenle kotasyonların geri çekilmesi durumunda, Piyasa Yapıcı 5 dakikalık bir süre içinde kotasyonlarını yeniler.

• Sözleşme çerçevesinde verilecek kotasyonlar “PY” ek koduyla girilir.

• İkincil piyasada kotasyon verme yükümlülüklerine ilişkin ihlaller hesaplanırken; ilgili ayda tüm Piyasa Yapıcılarca gerçekleştirilen toplam ihlallerin sayı ve süre ihlali bazında ayrı ayrı ortalaması alınır. Piyasa Yapıcının gerçekleştirdiği sayı ve süre ihlallerinin her ikisinin de aylık ortalamalarının üzerinde kalması durumunda Piyasa Yapıcı ihlal yapmış sayılır. Aylık ortalama ihlal sayısının 1’in altında olması durumunda ortalama ihlal sayısı 1 kabul edilir.

• Piyasa Yapıcı, BİST BAP’ta , Müsteşarlık tarafından belirlenen ölçüt ihraçlar için alım-satım kotasyonu verme yükümlülüğünü yerine getirirken söz konusu piyasaya OTASS terminali üzerinden erişimi sırasında karşılaştığı teknik arızalara ilişkin bilgileri, detayları ile birlikte, teknik arızanın oluştuğu günü takip eden 3 iş günü içerisinde BİST BAP Müdürlüğüne ve Müsteşarlığa bildirmekle yükümlüdür.

• Piyasa Yapıcı, birincil piyasada rekabeti bozacak şekilde, diğer piyasa yapıcılar veya katılımcılarla anlaşamaz ve ortak hareket edemez.

Sözleşmenin askıya alınması ve Feshi 

• Yükümlülüklerin ihlali nedeniyle 6 defa yazılı uyarı yapılan Piyasa Yapıcının sözleşmesi 1 ay süre ile askıya alınır. Sözleşmesi askıya alınan Piyasa Yapıcı, askı süresi içinde sözleşmede yer alan yükümlülükleri eksiksiz olarak yerine getirmekle mükelleftir. Anılan sürede teknik konular dışında yükümlülüklerin ihlali durumunda sözleşme müsteşarlık tarafından feshedilir.

• Sözleşme süresinde sözleşme bir kez askıya alınabilir.

• Sözleşme süresi içerisinde herhangi bir sebepten dolayı Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu tarafından Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu kapsamına alınan Piyasa Yapıcının sözleşmesi derhal feshedilir.

• Piyasa Yapıcı, sözleşmenin askıya alınması, feshedilmesi, sürenin sona ermesi halinde “Türk DİBS Piyasa Yapıcısı” unvanını hiçbir şekilde kullanamaz ve bu sözleşmede yer alan haklardan faydalanamaz.

• Piyasa Yapıcı, en az üç ay öncesinden yazılı olarak Müsteşarlığa başvurarak sözleşmeyi feshedebilir.

• Sözleşmesi fesh olunan veya sözleşmesini fesheden Piyasa Yapıcı, bir yıl süreyle piyasa yapıcı olamaz.

Son olarak biraz da Piyasa Yapıcılarına sağlanan haklar bölümünde bahsini ettiğim “TAP SİSTEMİ” ne değinip yazımı sonlandırmak istiyorum. Tap Sistemi Hazine Müsteşarlığının vade yapısı, ödenecek faiz oranları, borçlanılan tutar ve borçlanma maliyetlerine kadar daha önceden belirlenmiş olan ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bünyesinde rezeve edilen, piyasaların likitide ihtiyacına yönelik olarak piyasaya sürülen ve ya da piyasadan çekilen, tamamiyle müsteşarlığın kontrolünde olan Devlet İç Borçlanma Senetleridir. Musluk Sistemi olarak da atfedilen bu sistem piyasaların likitide ve kredi ihtiyacını devletin ise sıcak para akışını kontrol edebilme hususunda önemli bir misyona sahiptir.

Hazine Müsteşarlığı ihtiyaçları doğrultusunda 2016 yılı ile birlikte şu bankalar ile piyasa yapıcılığı sözleşmesi imzalamıştır :

• AKBANK

• DENİZBANK

• DEUTSCHE BANK

• FİNANSBANK

• HSBC BANK

• ING BANK

• ZİRAAT BANKASI

• TÜRK EKONOMİ BANKASI

• GARANTİ BANKASI

• HALKBANKASI

• TÜRKİYE İŞ BANKASI

• VAKIFLAR BANKASI

• YAPI VE KREDİ BANKASI

Emre Kayaalp