Mümtaz Turhan’a ait ‘Kültür Değişmeleri: Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik’ adlı kitap 1951 yılında yayımlanmış ve Türk düşünce dünyasında önemli katkılarda bulunmuştur. Turhan’ın bütün eksikliklerine rağmen 15 senede tamamladığını söylediği bu kitap esasen Turhan’ın Londra’da yazdığı doktora tezi ve o teze eklediği birkaç bölümün Türkçeye çevirisidir. Yazar, bazı bölümlerde daha önce araştırmalar yapılmadığı için kitabın uzadığını belirtirken, ‘kültür değişmelerinin’ oldukça önemli bir ‘dava’ olduğunu ve bu davanın daha önce kimse tarafından etrâfını câmî ağyârını mani bir tarzda ele almadığını ifade etmektedir.

Malinowski, Bartlett, Rivers ve diğer bazı etnolog ve antropologlardan edindiği verileri paylaştığı ilk bölümde, kültürle medeniyetin ayrı şeyler olduğu iddiasını ispat sadedinde birtakım delilleri kovuşturup, bu iddiaya uygun olan çalışmaları ta’dâd etmektedir. Bu iddiaya karşı çıkanları kesin bir dille reddeden Turhan, bunun dogmatik bir tavır olduğunu, hiçbir bilimsel temele dayanmadığını ancak; yeni nesiller arasında oldukça yaygınlaştığını esefle ifade etmektedir. Ayrıca Almanların genellikle kültürle medeniyet arasında bir ayrım yapmadığına işaret etmektedir.

Turhan, Ziya Gökalp’in kültür ve medeniyet ayrımını benimseyen ve ‘eskimeyen bir fikir’ olarak görmektedir. Durkheimian ekolden gelen Gökalp’e olan hayranlığını ve takipçisi olduğunu her fırsatta dile getirmektedir. Bununla birlikte kültür-medeniyet ayrımı yapmayan Durkheim’ın fikirlerini savunan Ziya Gökalp’in bu ayrıma nasıl ulaştığı konusunda herhangi bir bilgi vermemektedir.

İkinci ve kitabın esasını oluşturan bölüm, 1936-1942 yılları arasında Erzurum’un köylerinde yaz tatillerinde yaptığı gözlemlerine dayanmaktadır. Bu gözlemlerle Turhan, Lale Devri’nden Meşrutiyetin sonuna kadar modernleşme/Batılılaşma sürecinde Osmanlı’nın büyük yerleşim yerlerinde meydana gelen değişiklikleri göz önünde bulundurarak kültür değişmesinin psikolojik analizini yapmıştır. Kendi alan çalışmasını kabaca, Osmanlı’nın modernleşme sürecindeki şehir verileri, kültür antropolojisi literatürünün sonuçları ve Erzurum’da yaptığı gözlemlerden oluşan sacayakları üzerine kurmuştur. ‘Kültür değişmeleri’ kavramını Türkçe literatüre kazandıran Turhan, Türkiye’de kültür değişmesi problemini sosyal psikolojik açıdan inceleyen ilk bilim insanıdır.

Serbest ve mecburi kültür değişmeleri ayrımına giden Turhan, değişen toplumun istikrarı açısından bu iki kavramın farkını izah etmiştir. Serbest kültür değişmeleri, bir toplumun başka bir toplumla etkileşimi neticesinde hiçbir iç ve dış baskı altında kalmaksızın, kültürel alışverişte bulunması; karşılaştığı kültürden bazı ögeleri kendi bünyesine almasıdır. Mecburi kültür değişmeleri ise, ayrı kültürlere sahip iki ayrı toplumdan birinin, diğerine idari veya herhangi bir baskı unsuruyla kültürel ögelerini transfer etmesi ve zorla kabul ettirmesi neticesinde ortaya çıkan değişmedir.

Serbest ve mecburi kültür değişmeleri ayrımına Türkiye’nin tarihinden örnek veren Turhan, Lâle Devri’nin başlangıcından III. Selim’e kadar geçen süreyi (1718-1789) serbest kültür değişmeleri dönemi, III. Selim dönemi (1789-1807) serbest ve mecburi kültür değişmeleri arasındaki geçiş dönemi, II. Mahmut’tan cumhuriyetin ilanına kadar geçen süreyi ise (1808-1923) mecburi kültür değişmeleri dönemi olarak niteler.

Kültür değişmelerinin sosyo-psikolojik arkaplanını ve analizini bilimsel olarak açıklamaya çalışan Mümtaz Turhan, Batıya yönelme ve değişim döneminde, bilimin önemini her fırsatta dile getirmekte, bilimselliği Türkiye’nin toplumsal yapısına yerleştirmeden hiçbir yere varılamayacağını vurgulamaktadır. Turhan, bunu ‘bilimsel milliyetçilik’ olarak kavramsallaştırmaktadır.

Abdullah YARGI