Makro düzeyde evrimci bir yaklaşımı sahip olan Kıray, toplumların gelenekselden moderne, feodalden moderne doğru değiştiği anlayışını benimser. Değişmenin genel kanunlarına ulaşmak ister.

Kıray’ın toplumsal değişme modeline göre toplumsal yapı insan ilişkilerinden meydana gelen bir bütündür ve bu her zaman aynı hızda değişmez.

Kıray’a göre toplumsal yapı, ekolojik topluluk, nüfus, örgütlenme ve toplumsal değerler sistemi olmak üzere dört ögeden meydana gelir.

Kıray’ın değişme ilkelerine göre, toplumsal değişme rastgele olmaz; bir değişen öge başka bir ögeyi etkiler, bütün unsurlar aynı anda ve hızda değişmediği için boşluklar olur ve bu boşluklar denge mekanizmaları ile dengelenir.

Toplumu, fonksiyonel bir bütünlük olarak gördüğü için değişimin ögeler arasındaki uyumsuzluğunun bütünlüğe zarar vermeyeceğini iddia eder. Ayrıca bir toplumda iki farklı toplum tipine dair durumlar yan yan gelebileceği için toplumları saf modern – geleneksel diye ayırmanın doğru olmadığın belirtir.

Kıray, toplumsal değişme eğilimlerinin, insanların ekolojik ilintilerinin hacmi, diğer insanlarla ilişki biçimleri, toplumsal kurumlarda farklılaşma, ihtisaslaşma, dışa açıklık ve yerel/dinsel olma kriterleri eşliğinde toplumun çeşitli parçalarının ayrı ayrı ele alınmasını ve farkın derece yahut yapısal bir fark olup olmadığının anlaşılması gerektiğine işaret eder.

1. Tampon Kurum Kavramı

Kıray’a göre, tampon kurum, toplumsal değişmenin farklı kurumlar arasında asimetrik olması durumunda toplumsal bütünleşmeyi mümkün kılan mekanizma ve ilişkilerdir.

Eski ve yeni toplumsal yapıya ait ögelerin yan yana gelmesi fonksiyonel açıdan kayıp kurum ve ilişkiler ortaya çıkarır ve buradaki boşluk tampon kurumlar vasıtasıyla dolar. 

Toplumsal değişme çok hızlı ya da aşırı yavaş olursa tampon mekanizma ortaya çıkmaz. Tampon kurum için optimum olan orta hızdır.

Kıray’a göre toplumsal değişmeyi kendi içerisinde tamamlayan tek toplum İngiltere’dir. Birçok gelişmiş ülke dış dinamiklerden etkilenmiştir.

Tampon kurumlar, toplumun her zaman fonksiyonel bütünlüğe sahip olması ve toplumsal yapı ögelerinin simetrik olarak değişmemesi ilkelerine dayanır.

Kıray’a göre tampon kurumlar eski ve yeni yapı arasında bir köprü görevi görmekte, işlevsel bütünlüğü sağlamaktadır.

Ereğli’deki araştırmasında toplumsal yapıda değişen kurumlar neticesinde tampon kurumların aileyi ve kişinin güvenliğini sağlama fonksiyonuna yöneldiğini tespit etmiştir.

Bu yazı Emre Kongar’ın Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği kitabındaki ilgili bölümün özetidir.

Abdullah YARGI