Dünya dilleri her geçen gün birer birer yok oluyor. Önü alınamayan bu yok oluş, kültür, medeniyet, sanat ve tarihsel unsurları da derinden etkiliyor. 2008 yılı, UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü) tarafından “Uluslararası Diller Yılı” olarak ilan edilmişti. “Tehlike Altındaki Diller Atlası” olarak güncellenen veri kaydında 6700 dilin 2400’ü yok olma tehlikesiyle karşı karşıya idi. 231 dil ise son birkaç yıl içerisinde durdurulamaz biçimde yok oldu ve tükenen diller olarak kayıtlara girdi.

Tehlike Altındaki Diller Atlasıverilerine göre kaybolmak üzere 18 dil Türkiye coğrafyasında yaşıyor. 3 dil ise ülke coğrafyasında yok oldu. Kapadokya Yunancası, Mlahso dili ve Ubıhça dili bu yok olan üç dildir. Ubıhça dilini son konuşan kişi Tevfik Esenç olup, 1992 yılında vefat etmiş ve dilin tamamen yok olması gerçekleşmiştir.

Günümüzde tahmini olarak 6000’den fazla dil mevcuttur. Bu dillerin yarısı uzmanların görüşüne göre yeryüzünden silinip, tarihe karışacak. Kitlesel olarak dil kıyımının yaşandığı bir yüzyıl yaşanmaktadır. Dile bağlı olarak kültür, uygarlık, gelenek ve görenek, sanat ve tarihi unsurlar da beraberinde yok olma süreci geçirmektedir. En somut yok oluş tehlikesi geçiren dillerden biri de Fransa’da konuşulan Breton dilidir. 20. yüzyıl başlarında 1 milyon dolayında konuşanı olan dilin, bugün sadece dörtte biri kadar insan tarafından konuşuluyor olması yok olma tehlikesine dili sokmuştur. Önlem alınmaması durumunda yakın zamanda yok olacaktır. Aynı durum Kuzey Avrupa’daki Kelt dili için de geçerlidir.

*Bir dili canlı tutan konuşanlarıdır. Konuşanları bir defa yitirildi mi, yeniden yaşama döndürülmesi olanaksızdır.

Dilin yok olmasında en önemli etkenler arasında Asimilasyon, soykırım, göç, doğal afet, küreselleşme, diğer dilin etkileri, baskı ve sömürü vb. unsurlar gelmektedir. Bir dil yok olursaonunla beraber dağarcığı, kültürü ve ahlaki değerleri de yok olur. En etkin misal, Afrika’da bulunan bitki ve otların tıbbi bilgileri, kullanımları, tarihi uygulama yöntemleri vb. konular yerel diller kanalıyla aktarılmakta, günümüze ulaştırılmaktadır. Dilin yok olmasıyla bu bilgi de yok olmaktadır. Ayrıca konuşanların kimliği ve benliği de dille beraber yok oluyor.

Bahsi geçen atlasa göre tehlike altında olan, hızla tükenen diller arasında Türkiye ve Kıbrıs’ta konuşulmakta olan Türkçe de bulunuyor. Türkçe, birçok önleme rağmen eriyip, tükenen diller arasındadır. Son 150 – 200 yılda tahmin edilemez düzeyde erimiş, yozlaşmış ve konuşan sayısı azalmıştır. Kullanım alanları kısıtlanmış, birçok kelime unutulmuş veya yerini yabancı sözcük almıştır.

*Bazı dillerin değil, her dilin ardında muazzam kıymetli hazineler vardır.

Dil, konuşanın kimliği ve o kişinin ruhlarını barındıran bir tapınaktır. Dilin yok oluşu, bireyin kimliğinin, kültür ve benliğinin de yok olması, tapınağın yıkılması demektir.

Tehlike Nedenleri

UNESCO için 9 ölçüt bulunuyor.

  1. Dilin kuşaklara aktarımı,
  2. Konuşan kişi sayısı,
  3. Konuşanların toplam nüfusa oranı,
  4. Dilin kullanım alanlarındaki değişimler,
  5. Yeni olgu, alan ve ortamlara dilin tepkisi,
  6. Dilin öğrenimi, okuma-yazma öğretimi için materyal ve kaynak varlığı,
  7. Devlet ve kurumların tutum, politika ve dilin resmi durumuyla kullanım safhası,
  8. Toplumun kendi öz diline olan tutumu,
  9. Dille alakalı var olan veri ve belgelerin miktar ve niteliği.

UNESCO, çoğu ülkede dillerin korunması için koruma programı uygulamakta iken, risk altında olan Türkçe için henüz böyle bir çalışma yürütmemektedir.

18 Anadolu Dili Türkiye’de Yok Olmak Üzere

Yok olan 3 dile ilaveten 18 dil daha kaybolmak üzeredir. Bu 18 dil arasında Abazaca, Çerkezce, Zazaca yer alıyor. Çocuklara öğretilmeyen ve gelecekte tamamen yok olması muhtemel bu diller şunlardır;

  • Lazca, Hemşince, Pontus Yunancası, Çingene dilleri (Romani ve diğerleri), Süryanice (Türkiye’de tamamen yok olmuştur.), Ermenice, Abazaca, Çerkezce, Zazaca, Gagavuzca, Ladino (Türk Yahudilerinin konuştuğu dil), Hertevin.

Dil Cenneti Kafkasya’da Diller Ölüyor

En çok dil çeşitliliğinin olduğu bölgelerden birisi olan Kafkasya, günümüzde büyük çoğunluğunun yok olduğu bölgelerden birisi oldu. 15 dil bu bölgede yakın zamanda yok oldu. Abhaz dili, Adigece – Batı Çerkesçe, Kabardeyce, Karaçay Malkarca, Çeçence, İnguşça, Osetçe, Kumukça, Avarca, Başkır dili, Latgalian dili, Lakça, Lezgice, Dargince, Tasaran dili, Tuvan dili, Çuvaşça, Saksonca, Belarusça ve Yakutça. Ayrıca Nogay Tatarcası,  Agul ve Rutulun dilleri de risk altındadır.

En Yakın Zamanda Yok Olan Dünya Dilleri

  • Bolivya Ingavi eyaletinde konuşulan Uru dili,
  • Spokane,
  • Mescalero-Chiricahua Apache (Oklahoma),
  • Abaga,
  • Onondaga,
  • Bom dili
  • Bella Coola,
  • Seneca,
  • Amahuaca,
  • Taos,

Türkî Diller Yok Oldu mu?

Neredeyse yok olmak üzere denilecek Türk dilleri bulunuyor. Zaman içerisinde ise bu yok oluş gerçekleşecek gibi. Korumaya yönelik hiç bir önleyici faaliyet de bulunmamaktadır. Bu diller;

Ahıska Türkçesi, Başkurtça, Çuvaşça, Hakasça, Kırım Tatarcası, Nogayca, Tuvaca, Yakutça, Afşar Dili, Çalkanca, Donganca, Gagavuzca, Halaçça, Kumandı Türkçesi, Pamir Kırgızcası, Sibirya Tatarcası, Şorca, Telengitçe, Teleütçe, Truba Dili.

Ölümü gerçekleşen, çok düşük ihtimalli varlığı süren Türk dilleri: Çulım Türkçesi, Dayı Dili, Duha Dili, Horasan Türkçesi, Fu-yü Kırgızcası, Kırımçakya, Karayca, Lopnor Türkçesi, Salarca, Sarı Uygurca, Sungur Türkçesi, Truhmence, Urumca.

Kumanca ve Soyatça ise tamamen ölmüştür.

Mevlüt Baki TAPAN