Toplumsal Değişme Kuramları yazı serisine organizmacı modeller ile başlamıştık. İlk organizmacı kuramcımız olarak İbn-i Haldun ve onun asabiyet kuramına yer vermiştik. Geçen hafta ise Arnold J. Toynbee’nin meydan okuma kuramından bahsettik.
Bugün evrimci modellerin ilk kuramcısı olan Auguste Comte’un üç hal kanunu teorisine yer vereceğiz. Sosyolojinin kurucu babalarından kabul edilen Auguste Comte’un kuramının neden bahsettiğini kısaca anlatalım…
Fransız Devrimi sonrasındaki kargaşada yetişen Auguste Comte, yeni bir toplum yaratma arayışına girmiştir. Gelenekçilerle reformcuların görüşlerini uzlaştırmak isteyen Comte, toplumsal dinamik ve toplumsal statik kavramlarını ortaya atmıştır.
Kimilerine göre Comte’un esas aldığı kavram toplumsal dinamik iken, kimine göre ise toplumsal statiktir. Comte’un ifadeleri her iki görüşe haklılık verecek nitelikte olsa da, Comte’a göre pozitivizm ‘değişim’ odaklıdır; dinamiktir. Şu halde statik yani düzen hali, dinamik olan toplumsal dengelerin geçici ve yapay bir görüntüsünden ibarettir.
Comte, toplumcudur ve ona göre toplumun çekirdeği birey değil ailedir. Aile, toplum ile birey arasında bir köprüdür.
Comte’a göre toplumsal değişme teolojik, metafizik ve pozitif olmak üzere üç aşamada meydana gelir. Her aşama aynı zamanda birbirinin hazırlayıcısıdır. Comte’un teorisi bu haliyle, evrimci, organizmacı, pozitivist ve deterministtir.
1. Teolojik Devre: Bu devrede insanların gerçeklerini hayal gücü belirler. Her nesne bir ruh sahibidir ve her şeyin ardına Tanrı iradesi araştırılmaktadır. Bu devre, fetişizm, politeizm (çok tanrıcılık) ve monoteizm (tek tanrıcılık) olmak üzere üçe ayrılmaktadır.
Teolojik evredeki toplumların ekonomisi tarıma, hükümeti etme şekli ise askeri sisteme dayanmaktadır.
2. Metafizik Devre: Teolojik devrenin bir sonucu olarak ortaya çıkan metafizik devrede, her şeyi açıklamak için başvurulan Tanrı fikrinin yerini ruhlar, doğanın eğilimler gibi niteliği belli olmayan kuvvetler almıştır. Endüstrileşme ilk tohumlarının atıldığı bu evre Comte’a göre bir geçiş aşamasıdır.
3. Pozitif Devre: İnsanlığın evrimin konusunda iyimse bir tavır sergileyen Comte’a göre bütün toplumlar zorunlu olarak pozitif devre ulaşırlar. Bu evrede gerçekler sadece gözlem ve deneylerle araştırıldığı için pozitif bilim ve endüstri belirgindir.
Comte’a göre ilk aşamadan son aşamaya geçmek mümkündür. Comte ilginç bir şekilde İslamiyet için, ‘Doğrudan doğruya pozitivizme geçebilir.‘ ifadesini kullanmıştır.
Bu yazı Emre Kongar’ın Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği kitabındaki ilgili bölümün özetidir.
Abdullah YARGI