Sözlük anlamıyla DARBE, “vuruş, çarpış, darp, ani ve kısa hareket” demektir. Bir ülke veya rejim altında yönetilen idareleri zor kullanılarak devirme eylemi, darbe olarak nitelendirilir. Birilerini kötü, zor duruma düşüren, sarsıcı olaylardandır. “Darbe” sözcüğü, Arapça kökenli olup, Türkçede “Vuruş, Devirme, Çarpış” sözcükleri ile karşılık bulmaktadır. Askerî darbe sözcüğünün İngilizcesi; “military coup”, Almancası; “militärputsch” ve Fransızcası; “coup militaire”dir.
>> Askerî Darbe Akabinde Hükûmet Biçimleri
>> Dünyada Askerî Darbeler
>> Türkiye’de Askerî Darbeler
>>> Yakın Dönem Darbeler
>>> Tarihte En Çok Darbe Yaşanan 7 Ülke
>>> Türkiye’de Darbe Yılları
Askerî darbe, bir ülkede güvenlik birimleri olan silahlı kuvvetlere mensup kişilerin silah zoru kullanarak ülke yönetimine ve tüm birimlerine el koyması demektir. Çoğu askerî darbe faaliyetinin sorumlusu olan cuntacılar, hükümetlerin ekonomik ve sosyal sorunları çözmekte başarısız olduklarını idda ederek, askerî darbe yapmaktadır. Askeri birim ve ordu tarafından hükümetlere verilen muhtıralar da darbe benzeri neticeler doğurabilmektedir.
- Muhtıra (memorandum): Bir birey veya topluluğun, kurum veya birimin farklı bir kişi, grup, topluluk veya kurumu uyarmak maksadıyla gönderdiği yazılı metin demektir.
- Cunta: Yönetimi kuvvet kullanarak devirip el koyan askeri veya siyasi gruba verilen isim.
Darbeciler iktidarı ele geçirip, lideri devirir ve radyo, televizyon gibi kitle iletişim kanallarını işgal eder, hükümet daireleri üzerinde otorite kurar, elektrik santralleri ve termal altyapılı tüm santraller, tesisler, birçok önemli kurum ve kuruluş ani olarak kontrol altına alınarak devirme faaliyetinde bulunurlar. Devlet ve siyasi tüm birimler askeri cunta yönetimine geçirilir.
Askerî Darbe Akabinde Hükûmet Biçimleri
Darbenin akabinde cunta yönetimi yönetim ve hükûmet şekli sorununu çözmek zorundadır. Latin Amerika’da darbe sonrası farklı rütbede askerlerce yönetilen cunta yönetimi yaygın iken, Afrika’da ve Türkiye gibi ülkelerde cunta ile beraber çalışacak devrimci meclis oluşturup, yönetim şekli belirlemek yaygındır. Bu meclis üyeleri de darbeci cunta üyeleri tarafından seçilmektedir.
27 Mayıs 1960 ile 12 Eylül 1980 yıllarında yapılan askerî darbelerde yönetimi ele geçiren cunta “Millî Birlik Komitesi” veya “Millî Güvenlik Kurulu” üyeleri, ülkeyi mutlak olarak yönetmiştir. Ayrıca cunta ve askeri yönetime karşı oldukça zayıf etkide sivil temsilcilerden seçilmiş meclis üyeleri de cunta tarafından seçilmektedir.
Dünyada Askerî Darbeler
Siyasi tarihin uzun dönemli parçalarından birisidir darbeler. Roma İmparatoru Jül Sezar, dönemin darbe kurbanlarındandır. Bazı Roma İmparatorları da darbeyle iktidara getirilmiştir. Fransa iktidarını 1799’da Napolyon, bir askerî darbeyle ele geçirmiştir. Antik Yunan ve Hint topraklarında oldukça yaygın görülmüştür.
20. yüzyılda oldukça yaygın olarak Latin Amerika’da (Arjantin, Şili…), Asya’da (Birmanya, Türkiye), Afrika’da ve Avrupa’da (Yunanistan) özellikle gelişmemiş, gelişme sürecine yeni girmiş veya gelişmekte olan ülkelerde askeri darbeler görülmektedir. Çoğu darbe dışarıdan farklı ülke veya grup kuvvet tarafından desteklenmektedir.
Türkiye’de Askerî Darbeler
TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri), iç huzur ve güvenliğin tehdit altında olduğunu ifade ederek sıkça sivil yönetime müdahalede bulunmuş, darbe yaparak iktidarı ele geçirmiştir. Temel dayanağı ise Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu’nun 35. maddesinde yer alan “Madde 35 – Silahlı Kuvvetlerin vazifesi; Türk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmiş olan Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktır.”[1] hükmüdür.
1950 yılında demokratik seçimlerle çok partili dönem başladı. Ancak milletin iradesine dayanan demokratik yönetim ve düzen adeta her 10 yılda bir askerî darbe neticesinde askeri müdahale ile kesintiye uğratıldı. 1960 ve 1980’de darbe ile yönetime el koymuştur. 1971 ve 1997 yıllarında ise hükümeti istifa etmeye zorlamıştır. 2016 yılında ise bir grup askeri cunta olduğu iddia edilen kesimce darbe girişimi söz konusu olmuştur. Bu girişim durumuna dönemin Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimat ve talebiyle halk içerisinde ayaklanma sağlanarak karşılık verilmiş, darbe girişimi engellenmiştir.[2]
1974’te NATO’dan çıkan Yunanistan’ın da tekrar kabulü Türkiye’deki 1980 darbesinin ardından mümkün olabilmiştir.
Yakın Dönem Darbeler
Fiji Ülkesi – Parlamenter Cumhuriyet Yönetimi: 2006 Askerî müdahale (Fiji Darbesi).
Kuzey Kore – Tek Partili Rejim Yönetimi: 1998 Askeri müdahale, Kuzey Kore Ulusal Savunma Komisyonunun kendini yüksek makam ilanı.
Tayland Krallığı – Meşruti Monarşi Yönetimi: 2014 Askerî müdahalesi (Tayland Darbesi)
Tarihte En Çok Darbe Yaşanan 7 Ülke
- Bolivya: 25 Darbe
- Peru: 17
- Venezüella: 14
- Nijerya: 12
- Irak: 12
- Tayland: 12
- Orta Afrika Cumhuriyeti: 9 Darbe
Türkiye’de Darbe Yılları:
- 1960 – Cemal Gürsel
- 1961
- 1980 – Kenan Evren
- 1983
Türkiye’de gerçekleşen darbeler ve darbe teşebbüsleri hakkında daha ayrıntılı bilgiye erişebilmek için Abdullah Yargı’nın ‘Darbenin Anlamı ve Türkiye’de Darbelerin Tarihi‘ başlıklı yazısını okuyabilirsiniz.
Son Darbe: 2014 Tayland Darbesi – Prayuth Chan-ocha
Mevlüt Baki TAPAN
[1] TÜRK SİLAHLI KUVVETLERİ İÇ HİZMET KANUNU, Kabul Tarihi: 04/01/1961
[2] Dipnot: 2016, 15 Temmuz Darbe Girişimi ile ilgili gerçek veri ve hakiki durumlar yakın zaman içerisinde neticelendirilip, yasal süreç tamamlandığında belirginleşecektir.